NGÔI NHÀ MÁI RẠ

Ngôi nhà gắn bó với mỗi người nhiều nhất, ở đó có thật nhiều điều để nhắc và để nhớ.

          Lúc tôi vừa nhận biết được thế giới xung quanh (Khoảng năm 1967 đến 1970 gì đó, tôi khoảng 3 đến 6 tuổi) cho đến những năm 1980 Thầy Bu tôi mới làm lại nhà. Tôi thấy, ngôi nhà tôi quay hướng đông nam, chỉ có 3 gian, một chái phía tây, tường cắm nhứng, trát vách đất, không có ngưỡng, lợp rạ. Thế có nghĩa là không có cột cái, chỉ có cột quân đơn, nhứng cắm xuống nền đất, trát vách đất lên đến mái rạ. Cửa che mành tre, nửa cật, nửa ruột. Thầy tôi thường đan một tấm liếp bằng nứa để khi nào có mưa to, gió lớn thì lại khiêng vào che cửa. Những lần đan liếp như thế lại gọi chú Ngạch và cậu Lê đến cùng làm. Nền nhà bằng đất, nện chặt bằng vồ. Hồi nhỏ tôi đã biết, cứ mỗi lần có mưa đầu mùa, thế nào cũng bị dột, phần vì mái bị mục, cũng có thể do chuột làm tổ mà không biết. Cũng có thể là có chỗ mới dặm lại, rạ chưa ẹp xuống, còn có chỗ để nước lọt vào. Mỗi khi nhà dột, bà tôi và bu tôi thường đem thau đồng, nồi đồng, mâm gỗ và cả bát tô ra hứng vào những chỗ dột. Chỗ nào không có cái hứng thì đất mủn ra và trũng xuống. Mưa ban ngày thì đỡ khổ, mưa ban đêm cứ phải lật chiếu và chạy chỗ ngủ liên tục đến khi ngớt mưa.

          Tôi nhớ, cái nhà bé thế nhưng có năm cũng chỉ có rạ để đánh nóc, có năm lợp một mái, năm sau lại lợp mái bên kia. Những năm ấy còn thừa một ít rạ lại cho nhà ai đó vay. Hai năm lợp mái, một năm đánh nóc thì đến vài năm tiếp theo phải lợp cả hai mái. Rạ lợp nhà phải là rạ vụ mùa, tức là vụ gặt tháng mười. Lúc đó có mấy loại lúa thế này: Chân trâu lùn, quảng, tám xoan, mộc tuyền cao, nếp cái, nếp vải, nếp râu, sau này còn có nông nghiệp tám, nông nghiệp 22, mộc tuyền cổ bằng, X10 ... nhưng rạ lợp nhà thì phải chọn rạ nếp, lúa quảng hoặc ít ra cũng phải lúa mộc tuyền cao thì rạ mới đủ dài. Rạ lợp nhà phải được phơi khô- còn gọi là được nắng - mới thơm và sau này không có mạt.

          Ngày ấy, rơm rạ đều của chung Hợp tác xã. Tôi nhớ lúc đó cả Thôn Gia xuyên được gọi là Hợp tác xã Văn Xuyên. Ruộng chia theo đội, đội chia thành nhóm. Gặt cũng gặt theo nhóm, sau đó rơm rạ đều chia theo nhóm cả. Rơm thì chia ở sân kho, sau khi đã trục, tuốt lúa. Còn rạ thì chia theo từng ruộng ở ngoài đồng. Rạ chia bằng cách, lấy đòn gánh, đòn xóc hoặc đòn càn đo diện tích thửa ruộng, sau đó chia theo đầu lao động của từng gia đình. Đòn gánh thì  làm bằng cây tre chẻ đôi, có mấu; đòn xóc cũng làm bằng cây tre chẻ đôi nhưng đẽo nhọn hai đầu. Còn đòn càn là bằng cả cây tre và phạt nhọn hai đầu. Khi gánh rạ, chỉ có những người to lớn, vạm vỡ có sức khỏe gánh hàng tạ mới phải dùng đến đòn càn. Chia xong, mọi người rẽ thẳng ranh giới của nhà mình rồi đánh dấu phần được chia, chờ rạ khô ra gánh về. Tuy nhiên thì lúc gánh cũng nhiều khi gánh nhầm sang phần của nhà người khác do không nhớ dấu hoặc do bố mẹ đánh dấu, con đi gánh... Tuy nhiên việc đó cũng không quan trọng lắm, vì rạ cũng không được coi là vật quí lắm.

Rạ nhà tôi gánh về thường được đánh đống ngay đầu sân bên bên trái gần cổng, còn rơm thì đánh đống ở đầu sân bên phải. Sau này thầy tôi làm một cái nhà ngang cho bà nội ở bên phải thì rơm rạ đều đánh sang bên trái cả.

Những lần sắp lợp nhà, cả nhà thường tranh thủ làm rạ buổi tối, thường chọn những đêm có trăng, còn ban ngày phải đi làm đồng. Những hôm ấy, ngoài thầy bu tôi, hàng xóm biết là đến làm giúp, thường thì hay có chú Ngạch, bác Hiền, chị Chiến, cậu Lê, dì Nết, chị Nụ ... Nếu đông quá cũng không đủ chỗ để làm, vì thế có năm có người này, có năm lại người khác đến giúp. Rạ ở trong đống đang được xếp gồi nào ra gồi đấy được đem vào sân giũ rối ra thành đống lớn. Trẻ con chúng tôi thường chờ người lớn giũ thành đống to thì bắt đầu leo lên đỉnh nhảy nghịch. nếu nhảy ít thì lúc rút rạ sẽ thành nếp đẹp, nếu nhảy nhiều rạ sẽ bị dí xuống, rút rất nặng và chóng mệt. Nếu nhảy nhiều thế nào chúng tôi cũng bị đuổi "Mấy đứa này, đi xuống, dí hết rồi". Lúc đó chẳng ai mắng chúng tôi là nghịch thì rặm và ngứa cả. Trẻ con hồi đó chẳng có khái niệm phải giữ vệ sinh như ngày nay, da xước đỏ tía lên, rặm ngứa vẫn ngủ tốt.

Sau khi giũ rối đống rạ, nếu cẩn thận thì lấy thau nước vã nhẹ lên mặt đống và xung quanh cho bớt bụi. Người rút rạ, rút từ chân đống, chỗ vừa giũ xong ấy cho đến chỗ giũ lúc ban đầu; nếu rút bên kia đống sẽ gọi là rút ngược, nặng không rút được. Rút đến đâu đặt xuống đất đến đấy, đẩy ra ngoài thành một hàng rạ dài, suôn và đẹp. Lúc rút, tay thuận rút, tay kia vuốt, thân rạ cứng được rút theo ra, còn rờm (tức là áo của rạ đã mủn) thì rụng ra và vương dưới đất và được vuốt ra ngoài. Thứ đó sau này bỏ vào chuồng lợn để làm phân. Người không rút thì lấy dây chuối hoặc thừng đay xếp từng gồi xếp bắt chéo nhau, bó lại. Bó nhỏ thôi, vừa để sau này lấy sào đưa lên mái....

Lúc lợp nhà, thầy tôi thư­ờng mời cậu ruột tôi là Cậu Lê (Những năm ấy cậu còn trẻ chưa lấy vợ) đến làm giúp, vì Cậu lợp nhà đẹp có tiếng trong làng. Cậu Lê bị liệt một chân từ lúc còn nhỏ nên bà ngoại đặt tên là Lê, tuy nhiên cậu rất khoẻ. Khi đi chăn trâu, cậu có thể từ d­ưới đất nhảy phóc một cái lên mình con trâu to lớn y như­ người ta làm xiếc. Lúc lợp nhà, một mình cậu có thể bắc thang nhảy thoăn thoắt lên mái nhà như một con chim chuyền cành vậy.

Lợp nhà nghe thì đơn giản nh­ưng cũng lắm công phu. Ngày lợp nhà cũng phải chọn ngày tạnh ráo, vào tháng mư­ời một âm lịch tr­ước vụ cấy. Khi dỡ mái nhà phải làm từ sớm cho đỡ bụi, vì lúc đó không khí còn ẩm. Những thứ ở trong nhà đều phải lấy chiếu đậy lại cho đỡ bị bụi bẩn rơi xuống, cho nên chúng tôi cũng đ­ược khua dậy từ sớm. Thầy tôi và cậu Lê dỡ rạ cũ ra, đùn xuống sân thành từng đống, thỉnh thoảng trong mái rạ vẫn có một số ổ chuột mới nở, con còn đỏ hỏn, thầy tôi lại nhặt để ra một chỗ chốc nữa gọi những con gà trống, gà mái đến cho chúng một bữa no nê. Rạ cũ th­ường đ­ược bà và bu tôi đánh gọn vào đống để đun bếp. Sau khi dỡ mái rạ, các rui mè đ­ược lấy chổi cau quét sạch bụi và mạng nhện, cả bên trong và bên ngoài. Khi đã sạch, thầy tôi và cậu Lê lấy lạt buộc lại những nút lạt cũ đã đứt, thay những đoạn rui, mè đã mục, mọt. Nút ở rui mè thì buộc lạt ngắn, nút ở đòn tay vào rui thì buộc bằng mây hoặc lạt cật dài (Khâu này, cho đến những năm tôi học cấp hai thì thầy tôi thường gọi tôi lên buộc cùng, một phần để hướng dẫn cho tôi sau này biết mà làm). Vừa làm thầy tôi vừa dặn: Cẩn thận không ngã gãy chân đấy. Rồi ông lại kể ra những trường hợp ở đây, ở đó có trường hợp ngã gãy chân. Lúc buộc lại rui mè thì mặt trời đã lên. Tôi nhớ khoảng tầm ấy thì ông Đào ở xóm ngoài thư­ờng đảo vào xóm tôi chơi, thể nào ông cũng hỏi:

-Năm nay nhà Đoái lợp “tân khoa” cơ à? (Đoái là tên thầy tôi, lợp tân khoa là lợp cả hai mái).

Thầy tôi thế nào cũng chào thay cho câu trả lời:

-Vâng, ông vào trong này đấy ạ, bụi quá chả dám mời ông uống n­ước.

Ông bảo:

-Cứ làm đi thôi, rạ nhà mày năm nay có được không? (ý hỏi là có đủ dài, đủ khô và đủ số l­ượng không)

-Rạ cũng được ông ạ, thiếu một ít phải vay bên bác Hiền mới đủ.

Quê tôi đồng chiêm, ruộng nhiều, cấy nhiều nh­ưng chưa chắc đã có đủ rạ lợp nhà. Nhiều năm nước lũ, gặp gió to lúa bị ngả rạp xuống, gặt xong đánh mô phơi không được nắng, rạ lẫn bùn mục ra hỏng hết, đun bếp còn “khói lòi mắt”. Có năm sâu rầy ăn, vừa không có thóc, vừa không có rạ. Nếu thiếu rạ lợp nhà, thường thì chỉ lợp một mái, năm nay mái này, năm tới mái khác, mái còn lại chỉ dọi những chỗ dột.

Lúc nói chuyện với ông Đào thế thôi như­ng rồi thầy tôi lại bảo cậu Lê giải lao và mời ông Đào (Còn đứng đâu đó bên bể nước bác Hiền hoặc bên bác Chiến) sang uống nư­ớc chè tư­ơi bà nội tôi vừa nấu. Ông Đào vào chơi cũng không bao giờ ngồi, ông chỉ nhìn quanh một tí rồi lại đi ra. Vả lại ông ăn trầu nên cũng không uống nước.

Giải lao thư­ờng ngồi ở cái chiếu được trải trên cái chõng tre hoặc trên hè, lúc đó hè cũng bằng đất nện, mãi đến những năm 1980 gì đó mới tráng một lớp vôi với bồ hóng. Ngoài bát nước chè xanh có thể có thêm rổ khoai lang luộc. Thuốc lào thì cậu Lê không hút, cậu thường hút thuốc lá, mãi sau này lấy mợ tôi rồi cậu mới hút thuốc lào. Thời gian đó, công việc chính của cậu là làm may cho hợp tác xã mua bán ở chợ Măng, cùng với ông Chữ. Có thuốc lá hút là thuộc vào hạng “sành điệu” lúc bấy giờ, tuy nhiên cậu cũng chỉ dám hút mỗi lần nửa điếu thôi (tức là một điếu bẻ đôi).

Sau khi giải lao, việc lợp nhà lại tiếp tục. Đầu tiên là nẹp mái dân. Đây là chỗ thấp nhất của mái nhà, mái gianh là chỗ tạo ra giá đỡ cho phần rạ ở trên và sau khi mái nhà lợp xong người ta cắt bằng, như­ vậy nó còn là chỗ trang trí cho mái nhà. Do vậy, khi nẹp mái dân phải dùng loại rạ cứng, đẹp và xóng, không giũ rối; lúc làm phải thật đều nếu không mái sẽ bị lép, n­ước mư­a sẽ xẻ rãnh, mái gianh sẽ xấu. Nẹp xong mái dân bắt đầu lợp mái. Rạ được người ở dư­ới đưa lên bằng sào cho người ở trên mái bắt, sau đó vứt rải ở trên mái như­ ném mạ trên ruộng cấy vậy. Nếu thuận tay phải thì lợp từ phải sang trái, thuận tay trái thì lợp từ trái sang phải, thư­ờng thì một mái nhà chỉ có một người lợp từ đầu chí cuối. Như­ thế mới đều được. Lợp chéo theo hình bậc thang, gồi rạ sau được chèn trong gồi rạ trước rất cẩn thận và gối nhau, làm như­ vậy, dù các gồi rạ trông rất phẳng phiu như­ng thực chất nó được ghép theo hình vẩy cá, rất kín. Người lợp buộc một nắm lạt ngắn ở thắt lưng để buộc rạ. Không phải gồi rạ nào cũng buộc vào mè mà cứ một đoạn 3, 4 gồi mới buộc một lần. Thư­ờng thì Thầy tôi bảo với cậu Lê lợp mái trước cho đẹp, còn ông nhận lợp mái sau.

Khi lợp lên đến đòn nóc thì phải đánh nóc. Phần đánh nóc rất khó nên phần này người phụ trách chính là cậu Lê còn thầy tôi phụ giúp. Đánh nóc phải đạt yêu cầu: độ cao vừa phải, độ chắc chắn, đều. Nếu cao quá thì mái sẽ dô như­ lư­ng con trâu gầy, nếu lép quá thì mái to, trông lại bèn bẹt, dễ dột. Nếu không chắc chắn lại hay bị đốc khi có giông bão. Còn nếu không đều thì nóc bị xẻ rãnh khi mưa nhiều, nóc sẽ dột.  Nói là đều nhưng dần về phía hai đầu nhà phải cao nhỉnh hơn ở giữa một chút trông mái nhà mới đẹp.

Khâu tiếp theo của việc lợp nhà là xén mái dân. Khâu này thường chỉ có cậu tôi làm. Cậu lấy cái liềm xén lúa, ngồi trên cái ghế hái chè để xén. Mái được xén sát cây đòn tay dưới cùng rất đều, xén đến đâu lại lấy trang cào thóc đẩy những chỗ chưa bằng lắm lên cho thật phẳng. Cây đòn tay dưới cùng cũng cong lên ở hai đầu nhà, vì thế mái dân cũng cong về phía hai đầu trông rất đẹp. Lúc đó cũng là lúc thầy tôi bắc thang ở trong nhà rút những cọng rờm thò xuống ở bên trong nhà làm cho phía trong mái cũng rất gọn và sạch mắt. Việc cuối cùng là mọi người trong nhà quét bụi trên vách, giũ giường chiếu và quét tước cho thật sạch. Ngôi nhà vách đất lợp rạ lúc đó trông rất khang trang và sáng lên rất đẹp.

Nhà tôi tuy có ba gian trát vách nhưng rất ấm cúng. Những khi trời nóng nực, oi bức nhiều bà con trong xóm thường đến nhà, trải chiếu, nilon xuống nền đất nằm cho mát và nói chuyện phiếm hoặc ngủ trưa.

                             Nhà tôi mái rạ ba gian

                   Cửa che liếp nứa, cửa giăng bức mành

                             Khi bão gió, lúc nắng hanh

                   Tay bưng gió bấc, tay dành hứng mưa

                             Nhà tôi nằm giữa làng Dừa

                   Ngại chi giông gió, nắng mưa bão bùng.

                             Bát cơm, manh áo hưởng chung

                   Buồn vui, đau yếu tấm lòng sẻ chia.

          Mùa tháng 6 đến tháng 8 âm lịch là thời điểm hay xảy ra bão gió. Tôi còn nhớ, cứ đêm 30 tết, thầy tôi lại ra đứng nhìn về hướng đông rồi bảo: Năm nay lại nhiều bão đây.

          Tôi hỏi: Sao thầy biết thế?

          Ông bảo: Thầy đếm mống mây phía đông con ạ. Kia kìa, đằng đông năm nay có 10 cái mống mây, trông như những cái cột đen đen ấy, có thể sẽ có đến 10 cơn bão, có thể nó về mình, có thể không về hết nhưng sẽ nhiều đấy.

          Thầy còn giải thích, nếu đêm 30 tết mà trời tối đen như mực là mưa thuận, gió hòa, được mùa; nếu trời sáng là khó làm ăn lắm, thời tiết không thuận lợi, sâu phá lúa. Thế còn xem bão to hay nhỏ thì nhìn vào bụi tre hóa, nếu măng mọc thẳng ra ngoài thì thôi, chứ măng mọc chui hết vào giữa bụi thì thế nào năm ấy cũng có bão to.

          Ngày trước không có thông tin như ngày nay, việc xem các hiện tượng thiên nhiên chỉ dựa vào các hiện tượng của chính thiên nhiên.

Ráng vàng thì gió, ráng đỏ thì mưa, ráng mỡ gà, ai có nhà phải chống.

Cơn đằng đông vừa trông, vừa chạy

Cơn đằng tây mưa giây, gió gật,

Cơn đằng bắc xúc thóc ra phơi ...

Ví như thấy ráng vàng kết hợp với trời oi khó chịu, ao nước tự nhiên chuyển màu đen, sủi bọt, cá ngoi là đang sắp có bão lớn. Nếu thấy kiến tha trứng lũ lượt leo lên cao là có mưa lũ to sắp xảy ra.

          Bên hàng xóm có ông Bát rất hay nói trạng, khi mọi người nói về dự đoán thời tiết, thế nào ông cũng chêm vào một câu cho vui: Có gì đâu, cứ thấy mèo uống nước giọt nhà là mưa to. Thế là mọi người lại cười rúc rích, vì mèo uống nước giọt nhà thì tức là đã mưa to rồi, còn gì phải đoán nữa.

          Mỗi lần sắp có cơn bão to, tất cả người lớn, thanh niên đều tập trung chống bão. Cốt lõi nhất vẫn là giữ cho ngôi nhà không bị đổ. Mất ngôi nhà kể như là mất cả cơ nghiệp. Việc chống bão đầu tiên là kiếm lấy một số cột chống bằng tre bương khỏe chống vào các họng cột trong nhà. Chặt cọc tre đóng bên ngoài sân, sau vườn để ràng bốn góc nhà. Lấy cây mây và chão dừa thật chắc bện vào, một đầu buộc vào kèo nhà, một đầu ràng vào cọc thật chắc. Trên mái thì lấy cây chuối, chặt cho gẫy gập lại và đặt lên nóc chống tốc nóc. Còn mái thì ràng bằng tre hóa dài. Muốn đóng được cọc tre xuống đất sâu phải có vồ sàm (vồ lớn làm bằng những khúc gỗ chắc). Vồ sàm không phải nhà ai cũng có, những nhà không có phải đi mượn. Mấy bà góa hoặc có chồng đi bộ đội xa thì phải nhờ người đến đóng hộ, có người chưa mượn được, chưa có người giúp tủi thân ngồi khóc bất lực như bà Khoảnh, bà Dân. Mọi người xong việc nhà mình thế nào cũng sẽ đến giúp. Thầy tôi và mấy người trong xóm thế nào cũng sang giúp bác Chiến, bác Hiền, Chị Xuyến...

Tôi nhớ, việc chống bão thế nào cũng có sự xuất hiện của Ông Đào. Ông không phải là cán bộ nhưng ông là người có uy tín trong làng, mọi kế sách do ông bày đặt. Vồ sàm ở đâu có, đến chỗ nào mượn. Nhà nào cần bổ sung cái gì là ông bảo ngay. Ông cứ đi đến đâu là ở đó rất yên tâm. Thế rồi đâu cũng vào đấy cả. Không khí chống bão vì thế cứ ồn ã khắp làng trên xóm dưới. Nào là mượn vồ, mượn thuổng, chặt tre, chẻ lạt, be bờ ao, chống chuối… Người lớn thì lo sốt vó, ngược lại bọn trẻ con chúng tôi lại thấy vui và chạy khắp xóm để xem chống bão.

          Sau khi bão tan hẳn, vài ngày sau mọi người lại chuyển cột chống xếp ra sau nhà, dỡ cây chuối trên nóc xuống, còn dây ràng vẫn để nguyên, trừ những dây vướng lối đi. Nếu nhà nào không bỏ cây chuối thì rạ ở chỗ đó sẽ bị thối và bị dột khi có mưa.

          Tôi nhớ nhất có một cơn bão lớn vào năm 1968, năm ấy tôi mới được 4 tuổi thôi, nhưng chẳng hiểu sao vẫn nhớ đến tận bây giờ. Đó là cơn bão số 8. Bão đổ bộ vào lúc ban đêm, mỗi ngày gió một mạnh hơn. mặc dù nhà đã được chằng chống kỹ nhưng cứ mỗi lần gió giật, ngôi nhà lại rung lên kêu răng rắc. Ngoài cửa che liếp, từng cơn gió hắt vào kêu ràn rạt. Mấy ngọn đèn hoa kỳ cứ tạt đi, lắc lư  rồi lại bùng lên rất to.  Thầy tôi bảo, không khéo đổ nhà mất. Từ lúc đó tôi rất sợ. Trong nhà ướt hết, chỗ thì dột, chỗ thì hắt, nền nhà không có chỗ nào khô. Thầy tôi lột hết chỉ giường chỉ để bạnh không cho bà nội và anh em chúng tôi ngồi vào trong phòng khi có đổ nhà thì có cái giường nó đỡ. Thầy tôi và anh Bình (anh cả) cứ xoay vần mấy cái cột chống vì sợ nó trượt ra khỏi họng cột. Thỉnh thoảng ông lại ngó ra ngoài xem gió chuyển hướng nào để chống cột tăng cường về hướng ấy. Đến gần sáng thì gió yên, thầy tôi lách cửa ra ngó lên trời, rồi ngó quanh hàng xóm, thông báo một số nhà bị tốc mái. Bu tôi hỏi: Liệu đã tan bão chưa mình? Thầy tôi bảo: Điềm này còn gió nam quật lại nữa, chắc đúng tâm bão rồi. Ông bảo anh Bình chuyển cột chống sang hướng nam, đóng cọc lại. Sau đó, ông bế em tôi là Trình (lúc đó mới một tuổi) và dắt tôi sang gửi nhà bác Hiền cho ngồi vào trong cái bể nước mui vòm đã tháo cạn. ở đấy có bác Chiến, bà Đào, Chị Nụ, Chị Luy (bằng tuổi tôi), Chị Na (cũng 1 tuổi) và ai đó nữa tôi không nhớ rõ.

          Y như lời thầy tôi, chưa đầy năm phút sau gió nam bắt đầu nổi lên, lần này gió giật mạnh ngay từ đầu. Vì ngồi trong bể nên không thấy gió mấy, chỉ thấy mọi người thỉnh thoảng lại sửa chỗ che miệng bể cho nước đỡ vào. Tôi cũng không biết tại sao lúc ấy em Trình và chị Na lại không khóc.

          Đến sáng thì bão tan. Bọn trẻ con chúng tôi tung tăng chạy khắp xóm để xem cảnh tượng sau trận bão, mặc dù trời vẫn mưa nhỏ. Vườn chuối đổ la liệt, những cây cam gẫy cành chỉ còn trơ lá xác xơ, những cây bạch đàn gẫy ngang thân chắn lối đi, những bụi tre gai dốc bồng trơ rễ màu vàng, cái mảng gốc của nó trơ đầy rễ vàng ươm, cao hơn cả đầu người lớn. Ao nào cũng đầy nước và nổi lềnh bềnh đầy lá cây. Cá thả vỡ bờ đi hết. Người lớn thì chắc xót lắm, còn chúng tôi cứ phấn khởi chạy tung tăng. Tôi nghe thấy bảo nhà chú Ngạch đổ nhà, Ngách – em họ tôi bị cột đè vào đùi suýt gẫy. Chúng tôi liền chạy ra xem, thấy nhà chú Ngạch mái rạ úp sụp trên nền đất, xiên méo về một bên. Đấy là lần đầu tiên tôi chứng kiến một cái nhà bị đổ. Mọi người đến hỏi thăm, xuýt xoa chia sẻ. Rồi hỏi “Cu Ngách” có làm sao không? Lúc đó Ngách đang được chăm sóc bên Chú Ân.

          Sau này tôi thấy mấy anh thanh niên trạc tuổi Ngách (lúc đó khoảng 12, 13 tuổi) ngêu ngao đọc câu vè, chắc là do ông Bát sáng tác:

                   Cơn bão số tám vừa qua

          Làm cho anh Ngách xóm ta rụng rời,

                   Gió to quật đổ nhà rồi

          Cột quân đè dí, Ngách thời dập chân.

          Chắc đây cũng là kỷ niệm nhớ đời của chú Ngách. Vài ngày sau đó, tôi thấy mọi người trong xóm vác tre, đem rạ đến cho chú tôi, mỗi người một ít gom góp để chú tôi dựng lại nhà. Thế rồi cũng những người ấy lại chẻ lạt, buộc nhứng, trát vách, rồi ai lại về nhà nấy ăn cơm… mỗi người mỗi việc để ngôi nhà nhanh chóng hoàn thành. Tình làng nghĩa xóm thật sâu đậm.

          Còn nhà tôi, đến tận năm 1980 thì phải, thầy bu tôi mới làm lại nhà. Vẫn lại làm một căn nhà tre khác nhưng to hơn căn nhà trước một gian là bốn gian và rộng hơn căn nhà trước một chút.

          Làm nhà tre cũng hết sức công phu. Thầy tôi phải chuẩn bị tre từ rất lâu, phải hỏi thợ tính hộ xem bao nhiêu cái cột cái, bao nhiêu cái cột quân, xà, ngưỡng, kèo, đòn tay, câu đầu, rui mè, tre làm nhứng vách, rồi dây mây, con xỏ làm kèo, đá tảng ... Phần thì thầy tôi trồng tre, trồng xoan, trồng mây từ trước; còn thiếu thì phải đi mua thêm nhưng mua thêm thường rất ít thôi. Những thứ Thầy tôi làm được đều chuẩn bị dần dần từ trước như lấy tre già vót những con xỏ, chẻ tre làm nhứng, chẻ mây, vót mây làm dây buộc để sẵn trên gác bếp. Đá tảng thì thầy tôi và chú Ngạch đi tận sang An Lão, Hải Phòng mua và lấy xe cải tiến chở về.

          Trước khi khởi công làm nhà, thầy tôi lên mời ông Quát đục ở xóm trên đến soạn tre, gỗ để ông tính xem thiếu đủ thế nào để chuẩn bị cho đủ. Sau đó, tôi thấy ông Quát và chú Hoạt là con trai ông (Chú Hoạt lấy dì Nết nhà tôi) đến đo đạc, đục đẽo tre gỗ để lắp ghép khung nhà. Những người thợ làm nhà tre là những người tính toán rất giỏi. Tất cả những lỗ đục ở cột, ở xà, những cái ngàm lắp ghép cứ đo rồi đục, rồi xếp vào đó cho đến lúc xong hết mọi thứ rồi đi lắp ghép. Ấy vậy mà lúc ghép vào cứ vừa như in, nếu có sửa lại lỗ này, ngàm kia cũng không đáng là bao. Việc đục đẽo cũng phải mất hàng tháng trời mới xong. Rồi dỡ nhà cũ, đắp nền nhà mới. Đến hôm dựng nhà cũng phải xem ngày, giờ cẩn thận. Mấy hôm trước khi cất nhà, thầy tôi đi mời hàng xóm nhờ mọi người cùng giúp thợ mộc dựng nhà, đúng đến hôm cất nhà mọi người đều có mặt làm giúp. Thợ mộc giác móng, cắm tiêu, lấy thăng bằng; người làm giúp đào đất, đặt đá tảng. Đặt xong, ông Quát đục còn phải đo đi đo lại mãi mới được. Mỗi cái chân cột cái và cột quân đều có một hòn đá tảng. Nhà tôi nghèo nên đá tảng cũng nhỏ tí, chỉ to hơn cái cột một chút và cao chỉ độ năm phân thôi. Ông Quát lắp từng vì cột một, bao gồm cột cái, cột quân liên kết với cái xà ngang. Hai cái vì cột ở gian giữa thì xà ngang bằng gỗ xoan, còn các vì khác thì xà ngang làm bằng tre bương. Được gọi là gian giữa vì nó ở giữa ba gian ngoài, gian còn lại làm buồng gọi là gian buồng. Làm nhà bốn gian thì có năm vì cột. Khi đã lắp xong năm vì cột thì mọi người bắt đầu ôm cột dựng lên để thợ mộc vào các xà dọc để liên kết các gian. Lắp xong các xà dọc thì buộc chống, rồi vào ngưỡng, lắp các câu đầu, con duỗi, lắp các vì kèo bằng các con xỏ. Xỏ xong các con xỏ thì phải buộc khoán để giữ, dây khoán sau khi lắp xong chắc chắn thì sẽ được cởi bỏ. Riêng hai đầu có cả kèo cái, lại có kèo con. Hai vì kèo hai đầu nó chéo lỗ đục con xỏ nên lắp khó nhất. Nếu nhà ai làm kiểu "bít đốc" hai đầu thì không có kèo con này, vì bít đốc sẽ trát lên tận nóc, còn mái đua hai đầu sẽ lợp bằng rạ. 

Xong các việc này thì phải đợi giờ để chủ nhà đặt đòn nóc. Ấy là chủ nhà được tuổi, chứ không được tuổi thì phải mượn người hợp tuổi để đặt. Người đặt đòn nóc đứng trên thang ở giữa nhà, mọi người đưa đòn nóc lên cho chủ nhà đón bằng tay rồi đặt lên đỉnh của các vì kèo, những người khác dùng các cây tre để đẩy trợ giúp.

Việc sau đó sẽ là đặt đòn tay nằm ngang lên bên trên các vì kèo đã được chia khoảng sẵn, đặt từ dưới lên trên. Sau đó là đến đặt các thanh rui dọc. Các thanh rui được làm bằng các thanh tre chẻ to, vót nhẵn và đẹp. Một cây tre có thể chỉ được 3 hoặc bốn thanh rui tùy thuộc vào tre to hay nhỏ. Nhà có thì đặt dày, nhà không có thì đặt thưa. Đặt dày thì đẹp hơn và khi lợp rạ ít bị thò xuống dưới. Đặt rui xong thì đặt mè. Các thanh mè thì chẻ nhỏ hơn rui, đặt ngang lên các thanh rui theo khoảng hai tấc một thanh để đỡ rạ khi lợp. Đòn tay buộc vào kèo phải bằng dây mây để giữ được lâu, vì dây mây rất bền. Còn rui buộc vào đòn tay nếu có thì buộc mây mới đẹp, còn không có phải buộc bằng lạt, nhưng phải là lạt cật chẻ từ tre bánh tẻ hơi già một chút. Còn mè buộc vào rui thì thường bằng lạt cật là tốt rồi. Có nhà còn buộc bằng lạt chẻ ghé. Đặt mè xong thì lợp mái.

Làm nhà mới, người ta thường lợp mái xong mới  chôn ngạch, cắm nhứng và trát vách, làm như thế thì khi làm bên dưới, người làm không bị mưa nắng. Chôn ngạch là lấy các viên gạch thật vuông, nhẵn và đỏ chôn vào khe ngạch nằm dưới ngưỡng cửa, chôn sát vào nhau cho khít, chèn thật chắc để trát vách xong ngưỡng không bị võng xuống,. Bên trong hàng ngạch phía sau và hai bên; bên ngoài hàng ngạch phỉa trước phải chèn thật phẳng để tạo dáng cho đẹp. Ở cạnh hòn đá tảng còn lại hai bên hai lỗ nhỏ gọi là lỗ ngạch. Có nhà vít lại, có nhà để nguyên để cóc còn nhảy vào nhà bắt ruồi. Nhà nào có cửa còn để một lỗ bên hông cho mèo chui vào, chui ra đi bắt chuột ban đêm.

Các lỗ nhứng được đục vào ngưỡng, đầu trên thì buộc vào duỗi trên đầu cột. Thanh nhứng cái thì to để giữ độ cứng của vách, còn thanh nhứng con thì nhỏ hơn. Những bức vách có cửa sổ thì phải làm các cửa. Có nhà chỉ để lỗ hỏm thôi. Các thanh nhứng cách nhau chỉ khoảng không đến một tấc, tức vào khoảng sáu đến bảy phân gì đó. Các cửa chính, cửa buồng thì đều phải làm cái cửa. Nhà giàu thì cửa có cánh, còn nhà nghèo thì chẳng ai làm cánh cửa làm gì, vì trong nhà chỉ để trú ngụ chứ có gì để mất đâu mà làm cánh cửa. Cửa chủ yếu là treo mành chống ruồi thôi, còn muỗi vẫn vào bình thường.

Cắm nhứng xong thì đến đoạn trát vách. Nguyên liệu trát vách thì làm bằng rơm, nhào với bùn ao đặc được lấy lên để sẵn trên bờ từ trước. Khi nhào có thêm một ít vôi vào cho quánh. Khi nhào thì đổ bùn, rắc rơn, lại đổ bùn, lại rắc rơm ... rồi dùng chân đạp cho nhuyễn và mềm rơm ra. Khi trát vách phải có hai người, một bên trong, một bên ngoài, nhét, trát, xoa từ dưới lên trên. Có thêm hai người phục vụ rơm cho thợ trát. Trát vách cũng không có gì khó lắm, thợ khéo thì vách mỏng và phẳng, không khéo thì vách dày, xù xì. Vách dày thì nặng, nhứng không tốt dễ bị bùng lúc gió bão. Vách trát xong phải chờ cho khô mới vào ở được, nếu vảo ở sớm thì rất hơi mùi bùn và lấm lem giường chiếu. Nhà nào có thì đợi khô sau đó quét vôi vào vách cho trắng và đẹp. Nhà trát vách mà có cái đài nghe nhạc thì rất hay, vì nó không bị ồn, không có tiếng vọng. Nhà tôi thì chỉ để vách mộc thế thôi, không có vôi để quét.

Cuối cùng là công đoạn làm nền và làm hè. Làm nền và hè thì chủ yếu là lấy đất vườn hoặc đất ruộng khô, dẻo nhưng phải tốt một chút, tốt nhất là đất sét đỏ trải lên rồi nện. Lúc nện thì gia chủ thường bảo hàng xóm đến cùng làm giúp, có khi chẳng phải bảo cũng đến giúp, thường là vào buổi tối. Mỗi người đến đều cầm theo một cái vồ con để nện. Trước khi nện rắc lên mặt một ít bồ hóng để không dính vồ, đồng thời sau này mặt nền, mặt hè không bị nứt và đen nhẵn bóng. Chỗ nào trũng lại bổ sung đất rồi nện tiếp. Công đoạn nện cho chắc rồi cuối cùng là nện nhẵn. Trước khi nện nhẵn dùng liềm cùn nạo thật bằng, lại rắc bồ hóng mịn rồi nện mịn. Nện mịn phải dùng vồ tương đối bằng và nhẵn, gõ vồ nhè nhẹ và dầy thật khéo, thật phẳng mới được.

Sau công đoạn này sẽ là chuyển đồ đạc về nhà mới; kê bàn thờ (Thực chất là một cái hòm đựng thóc, kê ban thờ lên trên), lắp giường, kê cót thóc, buộc sào mắc quần áo ... thế là hết. Ngày ấy thường không có bàn ghế, chỉ có cái chõng tre, bộ niễng hai cái ngồi uống nước. Cái niễng là tấm gỗ dài, có khi thẳng, có khi cong, có khi là nửa cây gỗ xẻ đôi, hai đầu có bốn thanh gỗ làm chân, như cái ghế dài của học sinh. Nhà nào không có niễng thì trải chiếu ngồi xuống đất, nếu ngồi chõng thì sẽ quay lưng vào bàn thờ. Nhà nào vợ chồng trẻ chưa biết mà mời khách ngồi thế, thể nào cũng được các bậc cao niên nhắc nhở :

-Chúng bay để ngồi thế không được đâu, quay lưng vào tổ tiên là bất kính. Thôi, khiêng chõng ra, dải chiếu xuống đất tao ngồi được rồi. Mai kia sang ông cho khúc gỗ về vợ chồng đóng cái niễng mà ngồi.

Thế là con cháu vâng dạ rối rít lên. Các cụ ngày xưa đôi khi không bảo con cháu trước, cứ để thế lúc đến chơi mới bảo, như thế mới nhớ lâu mà nhắc thế hệ sau, một phần cũng để thể hiện vai trò bề trên đối với con cháu.

Phía trước nhà tôi có một cái ao, lúc nhỏ tôi thấy nó to lắm, sau này lớn lên mới thấy nó nhỏ. Xung quanh bờ Thầy tôi trồng tre hóa, tre vân, tre trúc và tre bương. Tre bương thân to nhất, đốt ngắn nhẵn nhụi, màu xanh và không có gai. Lá tre bương rất to, chúng tôi thường lấy lá gấp thuyền rồi thả xuống ao chơi. Thân tre bương thường để làm cột nhà, cây lớn làm cột cái, cây nhỏ làm cột quân. Tre bương còn dùng làm khung vó bè. Có khi còn được dùng làm bắp cày và mõ mạ. Bắp cày thì ai cũng biết, còn cái mõ mạ chính là cái mà khi làm xướng mạ, muốn gieo được mạ đều, ít cỏ, sau nhổ mạ dễ thì phải làm cho ruộng mạ thật phẳng, bằng cách dùng một đoạn tre bương vừa phải, thẳng, đục lỗ cho vừa răng bừa, cắm răng bừa vào đó khi bừa mạ, gọi là mõ mạ. Từ mõ ở đây chính là chỉ mấy cái lỗ trên thân cây tre.

Tre hóa thân thon bằng bắp chân đến bắp tay người lớn, dóng dài khoảng ba tấc, vươn cao, lá nhỏ và có rất nhiều gai. Thân và lá màu hơi vàng. Bụi tre hóa đan ken kín vào nhau. Thân tre hóa thường dùng làm kèo, đòn tay, duỗi và rui, mè mái nhà. Có người đóng chõng tre, tràng kỷ. Có thể dùng làm gọng vó bè, cây thon nhỏ thì làm gọng vó bẩy. Ngoài ra còn dùng để làm cán cuốc, cán vồ; đan các dụng cụ bằng tre như rổ, rá, rấng, nong , nia, mẹt, thúng, dần, sàng, sọt, bu gà, vây vịt, kên nơm … và có thể đan cả thuyền nan. Cây nào bị kiến đục lỗ làm tổ, thủng dọc một bên thân gọi là tre mõ ma, thường dùng làm mõ dậm. Tay tre là những cành mọc dài và to bằng cán dao có thể dùng chẻ lạt buộc nhà, buộc mạ… Lúc tay tre còn là cái măng chĩa dài ra, mọi người thường bẻ măng tay tre về nấu với con rươi, nếu là mùa rươi. Món rươi thì ngon tuyệt, nhưng sẽ nói vào một dịp khác vậy.

Kể ra một loạt như vậy nhưng có một số đồ vật giới trẻ sau này không biết đến nữa. Chẳng hạn như cái nong là để đặt xuống đất cót thóc, cái nong đặt dưới đất, trước khi đặt phải rải rơm và lá chuối khô xuống chống ẩm, cái cót quây xung quanh, lấy dây thừng quàng một vòng sau đó đổ thóc vào trong cót; Tôi nhớ có lần bà Cạm ở xóm gần nhà ông Bát, có mấy tờ 2 hào xanh để cẩn thận trong cót thóc, chuột vào ăn thóc công luôn cả tiền làm bà cụ khóc mấy ngày.

Cái nia thì để hứng gạo và trấu dưới cối xay lúa, sau đó để sẩy trấu; sau đó cũng dùng để đựng khi sàng sẩy, dần gạo, rổi sẩy trấu và bổi ra khỏi gạo. Cũng có lúc người ta đem cái nia ra để đặt làm chỗ mổ lợn.

Cái sàng, có hai loại, sàng thưa và sàng dầy. Sàng thưa để sàng gạo ra khỏi trấu. Còn sàng dầy để sàng tấm ra khỏi gạo. Cái dần là để dần cám ra khỏi gạo. Cái mẹt thì để sẩy bổi gạn lấy tấm sau khi dần gạo từ cối giã. Cũng có khi dùng cái mẹt lót lá chuối vào để đựng bánh đúc, có khi đựng cả cơm nắm, xôi vò. Cái rá thì để vo gạo; cái rứng (Quê tôi gọi là cái rấng) thì để lọc cua, lọc cáy khi giã nấu canh;.v.v.

Tre vân thì thân nhỏ, thấp, đốt ngắn, lá nhỏ và nhiều từ gốc đến ngọn, trồng làm bờ dậu dọc bờ vườn. Trẻ con hay chặt tre vân dùng làm súng bắn giấy hoặc làm con khăng để chơi. Lá tre vân còn được lấy để làm búi mồi ngâm giá đỗ, làm lá xông mỗi khi bị cảm.

Còn tre trúc thân nhỏ, đốt dài thon từ gốc đến ngọn, màu vàng, lá thưa. Tre trúc thường để già, chọn những cây dài để làm cần câu cá to như cần câu vút câu cá chuối, cá sộp; chọn cây nhỏ làm cần câu cá rô, cá giếc, cá ngạo. Cây đốt dài và to có thể chọn để làm sáo trúc. Tôi cũng đã vài lần được xem anh Khương, chú Trúc nung dùi để khoét sáo.

Bờ vườn, bờ ao nhà tôi, thầy tôi trồng cả những bụi mây, nhà ai cũng có mây cả, vừa dùng để buộc đòn tay nhà, vừa để nức rổ rá, thúng, mẹt, đồ tre đan ... Nhưng trồng thì phải trồng mây khôn, vừa ít gai, vừa dẻo. Cây mây dại nhiều gai, giòn, khhong thể dùng để buộc, nức đươc. Nhưng người ta vẫn trồng vì để rào vườn, chống kẻ gian hoặc lợn gà vào phá. Vì ngày xưa nuôi lợn gà toàn thả rông chứ không nhốt như bây giờ.

Xung quanh ao, bám lên cành tre toàn là cây ràn rạt (Có nơi gọi là cây máu đỉa, vì quả chín màu như máu con đỉa, trông hơi giống quả nho). Cây ràn rạt xõa xuống mặt ao, phủ kín hườm hàm ếch bờ ao, bên dưới tua tủa rễ tre tạo ra chỗ trú của cá và ếch nhái. Con nhái bén thường làm tổ đẻ trứng thành một túm bọt trắng và to, treo lơ lửng, mọi người gọi là trứng bọ ngoác. Những đêm mưa rào, ếch nhái trú ngụ trong đó nhảy ra kêu vang cả mặt ao.

 Ao tuy không rộng nhưng nước trong mát lắm. Cầu ao bắc đầy đá cuội. Thầy tôi và chú Ngạch chiều đến hễ đi làm đồng về thể nào cũng xuống tắm.

          Tôi nhớ hồi còn chưa biết bơi, chắc khoảng 5 tuổi gì đó, có một lần tôi xuống ao tắm cùng với chị Tiến, có cả Hợi – em họ tôi, con chú Ngạch (Cả 2 đều sinh năm 1959), lần ấy tôi bị tụt xuống chỗ sâu, tôi sặc nước, chới với và rất sợ. Một lúc sau thì chị Tiến trông thấy và túm tay tôi kéo lên. Chậm một tí nữa là có thể tôi bị chết đuối rồi. Mãi đến năm tôi lên bảy tuổi mới bơi được qua ao.

Cái ao ấy, sau này các chú thương binh về quê tôi an dưỡng cũng tắm ở đó, ở nhà tôi có chú Nhận, chú Thi, các chú trọ ở hàng xóm cũng sang tắm, chúng tôi thường xem các chú tắm vì có một số chú cụt tay, cụt chân. Có lần chú Biều cụt một tay, thấy chúng tôi xem, chú ấy đưa cả chỗ tay cụt ra dọa làm chúng tôi chạy tán loạn.

Ngay cạnh bờ ao Thầy tôi trồng một cây khế ngọt, ông xin giống tận nhà ông Vọng, bạn cùng ở Bắc Giang với Thầy tôi bên Hòa Ung, Ninh Giang. Cây khế năm nào cũng sai trĩu hoa và đỗ nhiều quả. Quả khế ngọt khi lớn đẫy rất to, không nhỏ như khế chua. Khi quả mới ra, lúc mới bằng quả nhót to, thừa lúc người lớn vắng nhà, chúng tôi lén đã ra vườn vạt ăn, nhưng khế non đắng ngắt không ăn được đành vứt xuống ao. Sau này, những quả chín đầu mùa, Bu tôi lấy xuống và xẻ từng múi cho chúng tôi ăn thử, lúc đó cái gì mà chẳng ngon, nhưng vị ngọt của quả khế thì không thể nào quên được. Do cây khế chỉ cách đường đi một cái bếp, các anh chi đi học rất hay chui rào vào hái trộm. Ngày nay trẻ con không còn lấy trộm hoa quả nữa, chứ ngày ấy, việc vặt trộm cam, bưởi, chuối, khế là chuyện bình thường ...

Sau nhà Thầy tôi trồng mấy cây xoan, lúc nhỏ thì tôi không để ý, khi cây xoan đã cao, chúng tôi hay trèo lên chặt cái cành xoan to bằng cán cuốc xuống để làm con khăng. Thầy tôi bảo, thầy trồng mấy cây này để sau làm xà nhà. Tôi nghĩ, nó bé thế thì đến bao giờ mới to mà làm được, Ông bảo, thế mà không mấy đâu. Cây xoan thân thẳng, mau lớn thật, chỉ mấy năm đã cao năm sáu mét. Muốn cho cây xoan cao, thẳng mà sau làm được xà phải để nó lên thật thẳng, không được để gẫy ngọn lúc còn nhỏ, khi cành ngang mọc ra phải róc đi, để 1 thân thôi, nếu để cành to mới róc thì một là vẹo, hai là sầu; khi nào đạt hơn 4 m mới để xòe cành ra, nếu không nó sẽ cong. Cây xoan đến mùa ra hoa thì thật đẹp, hoa xoan màu xanh xanh và tim tím, lẫn với màu trời trắng đục của mùa xuân mang màu sắc mơ màng ... Thế mà sau này mấy cây xoan to, thầy tôi chặt xuống ngâm xuống bùn, sau này làm được xà nhà thật.

Không thể nào kể hết được những kỷ niệm êm đềm quanh ngôi nhà thân thuộc của mình. Những bờ tre, gốc vải, đống rơm, đống rạ, cây cau, cây dừa, cây khế, cây cam, cây mít, tiếng chim, tiếng ve...

          Tất cả những hình ảnh, những âm thanh thánh thót cua gió, của mưa, của nắng, của nước, của lũy tre, hàng dừa, sáo diều hòa với âm thanh tiếng trẻ thơ vẫn còn rộn rã trong ký ức, cứ ùa về như tuổi thơ vẫn còn quanh quẩn đâu đây thôi.